.

.

dinsdag 28 augustus 2018

Waardevolle Ervaringen

Zelfs van hooi kan je leren...

De manier waarop Hendrik hier in Portugal gras is gaan composteren is eigenlijk heel natuurlijk verlopen. "Het is een vanzelfsprekende en bijna logische ontwikkeling geweest," zegt hij. "Een ontwikkeling van proberen, zoeken, vinden, doen en ervaren. Werkt het dan werkt het. Wanneer het niet werkt, dan heb ik een probleem om op te lossen. En dat is me tot op heden wonderwel gelukt. Het was meer een les in 'hoe composteer ik gras in het klein'. Mijn kleine systeem zit nu zo volledig logisch in elkaar, het zou niet groter kunnen, niet kleiner en ook niet anders. Wat op zich een verbazingwekkend gegeven is."

Maaien met de zeis.
Verdroogd

Hendrik begon hier in Portugal in de zomer van 2012 met een klein plastic vat, met daarin wat nat gemaakt gras en hooi. Voor het nat maken gebruikte hij mestwater, zoals hij dat in Nederland gewend was te doen. In het koude en natte Nederland composteerden we in het (heel) groot en hij dacht het hier in het (heel) klein ook zo te kunnen doen. Dit was zijn eerste teleurstelling. Het vaatje gras verdroogde, nog voordat er sprake was van enige broei.

Hooi

In Nederland wisten we al wel dat hooi zich veel gemakkelijker laat composteren dan vers gras. Droog hooi neemt direct veel vreemd vocht op, omdat het zijn eigen vocht al is verloren. Dus met dat 'vreemde vocht' kan je gemakkelijk veel bacteriële starters in het hooi inbrengen. Hier droogt het gras op het land, zodat je het als 'hooi op stam' (dus hooi met de wortels nog in de grond) kan maaien. Een grandioos voordeel, dat het voordrogen van gras overbodig maakt.

Opwaartse druk

Hendrik kocht een wat groter (300 liter) vat, om zijn hooi in onder te dompelen. Dat dompelen van het hooi, in het grotere vat, verliep echter niet zo spontaan. Het hooi bleek een enorme opwaartse kracht te hebben, door al het lucht dat zich in de stengels bevindt. En dat volledig onderdompelen is écht nodig om voldoende bacterieel leven in het materiaal in te brengen, om uiteindelijk tot (een goede) broei te komen. Dus dat volledig dompelen is een halszaak. Zonder dat kan je geen grassen composteren... in het klein, binnen een redelijke termijn, met een goed resultaat.

Hendrik gebruikt zijn eigen gewicht om het hooi naar beneden te drukken. Ruim 60 kilo op het hooi in een 300 liter ton, tot ongeveer 200 liter gevuld met hooi en mestwater (entvocht) en later in de tijd ook percolaat uit eerdere entingen.


Een etmaal dompelen is inmiddels voldoende gebleken. Nu verwachten we niet dat Hendrik daar een heel etmaal in de ton blijft staan, om het hooi naar beneden te houden. Dus was het noodzaak om een plat gewicht van ongeveer 60 kilo in beton of steen te ontwikkelen, om dat etmaal dompelen en enten vol te maken. Onder die steen gaat een bamboo matje, om het gewicht over het gehele oppervlak te verdelen. Let maar eens op, als je dit eens gaat doen... Laat het je niet gebeuren, dat jouw steen naar de bodem van de ton zakt en het hooi weer boven komt drijven! Wees creatief.

En vergeet vooral niet om een hoge plek te maken waar je de steen neer kan leggen, als je hem niet gebruikt. Een dergelijk gewicht zet je misschien gemakkelijk op de grond, maar het optillen gaat je opbreken. Geen mensen-rug houdt dat vol.
Met extra verzwaring.
Over vroeger

Onze Nederlandse bergen nat gemaakt hooi waren huizenhoog. Als het al te vaak en te hard regende ging er soms een dekzeil overheen en dat was voldoende om het hele proces tot een goed einde te brengen. Het nat maken (met mest bacteriën) gebeurde in een brede silo, in de open lucht, waar het met de shovel in en uit werd gereden en waar het werd beregend met een speciaal daarvoor ontwikkelde machine. De shovel reed gewoon over het materiaal, waarmee het volledig nat maken voldoende was verzekerd.
Tellus Natuurkompost, een volledig andere wereld:

Tellus Natuurkompost  december1989. Grassen al flink aan de broei, in de loods in de winter.
Tweede kans

Hier bij ons in Portugal brak inmiddels (2012-2013) de winter aan. We vertrouwden op nog een milde Portugese winter, waarin niets droog kon waaien, als het maar goed zou worden afgedekt. Hendrik entte een flinke hoeveelheid hooi, legde het op een mooie plek waar het rustig 3 maanden kon blijven, dekte het goed af en wachtte. Hij had een berg gemaakt van iets meer dan 1m3 die al gauw tot de helft inzakte en later tot een klein laagje reduceerde. Het werd een mooie winter, maar de berg met hooi transformeerde helaas niet in goede compost. De hoeveelheid was gereduceerd, maar het materiaal was niet goed verteerd. De kou kreeg te schuld niet, want het was alweer een mooie winter, dus moest het liggen aan de wind? Maar feitelijk lekte het vocht in de hoop weg in de grond. Opnieuw was de hoeveelheid te klein, om middels 'een hoop op de grond', goed te kunnen composteren. En, ook niet onbelangrijk, de milde winters lijken passé. Ze worden steeds kouder, met vorst in de nacht en bewolkte hemels overdag.

Big bag

Dit was het moment (2013) waarop Hendrik bedacht dat een big bag wel een welkome aanvulling op het procedé zou kunnen zijn. In een big bag kan je alles mooi verzamelen. Je kan het hooi goed aandrukken (aanstampen), je kan het hoog opstapelen én je kan het goed inpakken tegen weersinvloeden. Hendrik bouwde een rek waarin hij de big bag kon ophangen, zodat deze goed met een greep te vullen was. Later kwam hier nog een extra rand op, om de stapel in de big bag nog hoger te maken. Als het hooi dan was gezakt (want zakken doet het constant) was de hoeveelheid groot en compact genoeg om te broeien. Met wat vallen en opstaan (er kwam steeds meer afdekplastic bij) lukte het hem om tot een heel redelijk product te komen.

Rechts de kant en klare ingepakte big bags. Links een big bag in het krat dat Hendrik als steun gebruikte, met daarop nog een flinke kop geënt hooi, die eerst moet inzakken, voordat de kist er af gaat en de big bag wordt ingepakt.
Lering

Later (2017) ontdekten we, dat een koude winter ook roet in het eten kan gooien, omdat de broei dan maar moeizaam op gang komt. En toch is het meer nog een kwestie van hoeveelheden, dan van buitentemperatuur. Ook hoeven we niet bang te zijn, dat in een hete zomer de broei uit de hand zou lopen, omdat het materiaal (door het enten) meer vocht dan zuurstof bevat. Hendrik stampt het hooi in de big bag immers aan. Er is dan net voldoende zuurstof om de broei op gang te brengen en tot ca. 60ºC op te laten lopen. Het vocht in de hoop moet wel goed verdeeld blijven, waarmee de vertering gelijkmatig plaats vindt. Hiertoe moet een big bag horizontaal staan, hebben we onlangs (2018) nog geleerd. Want een kleine helling is al genoeg om het vocht in de bag, langzaam maar zeker, te doen afzakken naar het laagste punt. Het heeft er maanden de tijd voor.

Meer tijd nodig

Wel beginnen we de 'magische' 3 maanden, waarbinnen een hoop tot compost zou moeten zijn verteerd, behoorlijk in twijfel te trekken. Hendrik: "Met vier maanden is het wel zover dat ik het uit de bag kan halen. Dan kan je het pas omzetten en een paar maanden laten rijpen. Of ik zou het door een mestverspreider moeten laten verkleinen, waardoor dat rijpingsproces sneller gaat, omdat er dan zuurstof bij komt. Maar dat is voor ons niet nodig. Gelukkig hebben we de tijd. We passen ons teeltprogramma er gewoon op aan. In Nederland ging dat anders, daar was de compost in 3 maanden klaar. Het werd verkleind en droog opgeslagen. Daarna (wanneer verkoop zich aandiende) gezeefd en zo nodig opgezakt. Maar de hoeveelheden waren wel vele malen groter. Daarom ging het hele proces wellicht ook sneller. Eigenlijk kan je dat niet met elkaar vergelijken."

Tellus Natuurkompost - 1992:


Pakjes

Hendrik kreeg, direct in het begin al, grote problemen met het uithalen van het natte hooi uit de dompelbak. Het is een heel karwij om verstrengeld hooi, zwaar geworden door het water waarin het heeft gelegen, met een simpele greep uit een ton te halen. Ten einde raad was hij soms geneigd om de ton maar gewoon om te keren... jammer dan voor al het goed gemaakte percolaat en het mestwater. Gelukkig is het er niet van gekomen. "Je zou het in plukken uit de ton moeten kunnen halen," zei hij. Deze plukken werden pakjes, die hij in een tonnetje maakt, waarin hij het hooi rondtrappelt. Deze pakjes gaan in de dompelbak om te enten... en kunnen er even gemakkelijk weer worden uitgehaald.

Zomer 2013:


Definitief voor nu :)

Nu Hendrik met zijn complete compostering (winning en verwerking) naar het land beneden bij de rivier is verhuisd, heeft hij een heel nieuwe opzet gemaakt, op basis van de hier in Portugal opgedane ervaringen. Zie de post 'Oh oh, alles moet anders'.

Hij maakte een demonteerbare kist op wielen, die dient om de big bag in te hangen en te vullen. Dat vullen doet Hendrik het liefst in één keer. Hiertoe verzamelt hij het hooi in aparte vaten (gemiddeld 108 pakjes), nadat het is geënt en uitgedropen.
In deze kist gaan 78 pakjes. De overige wachten op een extra box-rand, die er bovenop gaat:

De 'stortbunker': Halve kist, zonder tussenwand.
De 'stortbunker' staat klaar om de eerste big bag te vullen.
Daar bovenop komt nog een kist, waarmee het mogelijk wordt gemaakt om nog eens extra 30 pakjes op de big bag te stapelen:

Links, een big bag gevuld en ingepakt. Ernaast, de stortbunker met de kist er boven op, klaar om de tweede big bag tot de rand te vullen. Hendrik wacht tot het hooi in de kist is gezakt, de rand kan worden weggehaald en de kist kan worden weggerold, waarna hij de big bag kan inpakken met plastic.
De broei zit er al lekker in als (in de eerste 8 dagen) het hooi zover is gezakt, dat de big bag kan worden ingepakt. Deze 8 dagen heeft Hendrik precies nodig om een nieuwe hoeveelheid van gemiddeld 108 pakjes te maaien, te trappelen, te enten en te bewaren. Dus een complete productie cyclus duurt 8 dagen. Daarna staat er een ingepakte big bag lekker te broeien om verder te composteren in ongeveer 4 maanden.

Waar een kookthermometer al niet goed voor is...
Het werk op een rij:

- Maaien doe je 's avonds, als het niet meer zo heet is en als het hooi droog en 'knapperig' is. Het knapt dan feitelijk moeiteloos van de stam.
- Pakjes trappelen doe je 's morgens, als het gemaaide hooi vochtig van de dauw is, en goed meegeeft, zodat je er compacte pakjes van kan maken. Later op de dag krimpen de pakjes en blijven zo in tact, tot op het laatste moment van het gehele proces.

Bij een productie cyclus van 8 dagen:
- Dompelen doe je in 24 uur (een etmaal).
- In het dompelvat (300 liter) gaan 13 tot 14 pakjes per keer (per dag - per etmaal dompelen)
8dagen x 13pakjes =104
(4dagen x 13pakjes =52) + (4dagen x 14pakjes =56) =108
8dagen x 14pakjes =112
- De opwaartse druk van het hooi vraagt ca. 60kg tegendruk in een vat van 300 liter met daarin ca. 200 liter entvocht (mestwater en percolaat).

- Hendrik heeft 2 druipvaten van 200 liter, waarin elk 13 á 14 pakjes kunnen druipen.
- Druipen doe je in 48 uur (twee etmalen).
Dus het vullen en leeghalen gebeurt elke dag, maar dan alleen met één vat, en uiteraard om de beurt.

- Bewaren doe je in willekeurig elk goed te sluiten vat; in vaten waarin je gemiddeld 108 pakjes kan verzamelen.
- Dit bewaren duurt 8 dagen. Daarna gaan de pakjes in de big bag.

- Voor het inpakken van de big bag gebruikt Hendrik plastic aan de binnenkant en de buitenkant van de bag.
- Bij het vullen van de bag wordt het hooi geleidelijk verdeeld en enkele malen aangestampt om maar zoveel mogelijk hooi kwijt te kunnen.
- Het hooi in de bovenste kist stampt Hendrik niet aan. Hij waagt zich er niet aan en met meer zuurstof gaat het hooi eerder broeien, waardoor het eerder zakt. (duur 8 dagen)

- De tijd dat het kost om gemiddeld 108 pakjes voor te bereiden op broei (enten, druipen, bewaren) is 8 dagen.
- De tijd dat het kost om gemiddeld 30 extra pakjes op de top van de big bag te doen zakken is 8 dagen. Binnen deze tijd kan een nieuwe cyclus worden gestart en afgemaakt, waarmee alle cycli zich nauwgezet opeenvolgen.

- Om het bacterieleven in de dompelbak op peil te houden heeft Hendrik dit jaar niet meer dan slechts 3 liter (in water opgeloste) mest gebruikt! Hiermee heeft hij ruim 8000 liter compostmateriaal (hooi) verwerkt.

Als je het dompelvat groter wilt maken, omdat je meer pakjes tegelijk wilt dompelen, dan kan dat uiteraard. Maar het betekent wel dat het gewicht dat je nodig bent om tegendruk aan de opwaartse druk van het hooi te bieden ook groter wordt. Leuk als je 80 kilo weegt. En ook als je een heel zware steen, ofwel twee zware stenen kunt maken. Probeer het.
Maar dan?
Veel meer pakjes kan je niet in een big bag kwijt. Tenzij je een andere vorm van opslag en broei hebt gevonden. Probeer het. Wie weet.
Daarnaast kan je het hele circus van dompelen, druipen en bewaren ook nog verdubbelen. Je hebt dan dubbel werk en wint tijd. Wat een haast!

Hendrik: "Nu ik met de hoeveelheden pakjes in de big bag heb geëxperimenteerd... 104, of 108, of 112... Heb ik ervaren dat tot aan 108 het hooi binnen 8 dagen voldoende is gezakt. Bij 112 zou ik prompt nog een extra 9de dag moeten wachten tot het hooi voldoende is gezakt. Maar inmiddels heb ik er een truc op gevonden, door de bovenste pakjes er af te pakken, de big bag aan te trappen en daarna de laatste pakjes er op de stampen, waardoor de big bag maximaal is gevuld en toch nog goed kan worden afgesloten. Als de broei eenmaal zijn werk doet zakt het hooi heel snel. Dus ik wil graag het maximale uit mijn werk halen en de bag zo vol mogelijk laden. En.. één ding is wel zeker. Het volgende jaar composteer ik weer in de zomer, op mijn mooie schaduwrijke plek bij de rivier. Bij leven en welzijn :)"

Inpakken en klaar zetten


De stortbunker met 108 pakjes staat klaar om te worden ingepakt.
Voldoende gezakt



Kijk, de hoop is in zijn geheel gekrompen en staat helemaal los van de bag.
Klopt. Het hooi lijkt zich helemaal rondom van de wanden los te willen maken.











Binnen de kist zijn twee staaldraad stangen gemonteerd om de wanden bij elkaar te houden.

Een ruk aan de zijwand en hij is los.
Nog een rukje aan de andere zijwand en de tussenwand is bevrijdt.






De eerste 'drie Daltons' lijken een beetje te zijn omgevallen. 
Maar bij nadere inspectie blijkt hun jasje wat te ruim te zitten.









Lussen vast. Hendrik houdt van netjes en safe. Een klem wil nog wel eens los laten.



Klaar om weer vol te laden.
Kashi

Kashi vult haar big bag geleidelijk. Na het dompelen en druipen stapelt zij het hooi direct in de big bag, die dan ook elke keer weer wordt afgesloten tegen weersinvloeden. Ze vindt de extra handeling om te bewaren overbodig. Hendrik is het bewaren echter gewend: "Het is zo gegroeid als het ware. Ik weet nu wel waarom ik wel bewaar. Als ik geleidelijk zou stapelen, met een extra kist op de big bag (zoals ik nu doe,), om de hoeveelheid in de bag te vergroten, dan moet ik toch weer 8 dagen (misschien 6?, misschien 4?) wachten, voordat het hooi op het juiste niveau is gezakt, voordat ik de bag kan inpakken en een nieuwe kan klaar maken om te vullen. Het overige werk ligt dan 8 (?) dagen stil. Nu heb ik een continu proces, waarin ik alles kan beheersen en meten. Het is natuurlijk weer anders als je met tussenpozen 1 of 2 bags wilt maken. Maar ik wil er minimaal 8 maken dit jaar. En dan het liefst alles achter elkaar. De vorige jaren heb ik er ook 8 gemaakt. Maar die waren wellicht kleiner. Nu zijn ze groter omdat ik die extra kist er op zet. Als ik dit jaar 8 bags maak heb ik een continue cyclus van 64 dagen en dan is alles klaar. Echt klaar dus, tot na ruim 2 maanden werk. Met misschien een mooie verrassing na 4 maanden, mooie zelfgemaakte grascompost. Het is goed rusten, na gedane arbeid. En dan te bedenken dat ik dit maar 1 keer per jaar doe."

Kashi moet het gewoon zo doen, zoals het haar het beste uitkomt. Van een andere werkwijze komt weer nieuwe wijsheid. Bovendien kan je haar niet verplichten om bewaartonnen aan te schaffen.
"Ik maak gewoon een nieuw kratje, waarin mijn tweede big bag moet hangen, als ik 8 dagen zou moeten wachten, als ik een continu proces zou willen hebben. Jij hebt een hele stortbunker gebouwd, maar die hoef ik niet," vertelde Kashi aan Hendrik. "Mijn thermometer stond op 70ºC in mijn eerste big bag eergisteren! Ik heb hem nu afgesloten en ben aan de tweede begonnen. Ik ben nu ook de pakketjes aan het tellen die ik erin stop. Ben namelijk benieuwd of ik dan, zonder die 8 dagen slinktijd, ook op hetzelfde aantal als jou zou kunnen komen, zonder bewaren in tonnen, maar rechtstreeks in de big bag. Of ik dan ook, net als jij, die 108 pakketjes in de big bag kan krijgen. Spannend experiment, want dat zal toch extra inspanning besparen!"

Kashi doet haar compostering in haar eentje, naast haar dagelijkse werkzaamheden, zonder verdere hulp van derden. Meestal gebruikt ze gewoon de hark om het hooi te oogsten, net zoals Hendrik deed in het eerste jaar, toen hij te composteren materiaal nodig had. Kashi:"Gewoon met de hark het veld over, gaat best prima. Maak het hooi een beetje nat en maak dan voor zo’n 2 dagen pakketjes in 6 zakken."

Kashi's composteringsopzet:

Links, de ingepakte big bag. Midden, de bag in aanbouw. Daarna, de dompelbak en de druipbak.
Kashi's hooipakketjes in zakken.
Kashi woont in een 'kurkland': Kurk houdt de deksel op de ton. 
Deze tak heeft de zelfde kromming als de ton :) Mooi detail :)
Kashi hangt haar te vullen big bag in een 'kratje' dat ze daarvoor gemaakt heeft.
Na het vullen dekt ze de bag weer af. Hier rechts zien we haar dompelbak (200 liter)
Zeis

Hendrik heeft Kashi's Portugese zeis geslepen, zodat ze die voor het maaien kan gebruiken. In Nederland waren we gewend aan een lange zeis, waarmee vers gras goed was te maaien, die je niet hoefde te slijpen, die je enkel moest 'haren', met een haarhamer op een speciaal klein aambeeld. Hier gebruikt men een korte zeis, waarmee je nauwelijks vers gras kan maaien. Het maaien van het hooi gaat wel goed maar lijkt dan ook meer op hakken, omdat je (in een heel scherpe bocht) meer met de zeis trekt dan snijdt. Hendrik: "De zeis werkt als een vergrootte sikkel."

Tot zover ons 'leermoment'.

Hier nog wat mooie bacterie momenten. Zo gedraagt het dompelwater zich wanneer het hooi in haar is ondergedompeld. Na een etmaal zien we dit resultaat van de natuur in actie.






Hendrik: "Probiotische vormgeving :)"


*

Stella.



Geen opmerkingen: